พักหลังนี้มีคนคิดชื่อแนวคิดทางเศรษฐศาสตร์ขึ้นมามากมายหลายชื่อไม่ว่าจะเป็น Abenomics (วิทยายุทธอัดฉีดเงินเข้าเส้นเลือดซามูไร)  Bernankenomics (วิทยายุทธพิมพ์เงินจากอากาศในฝั่งอเมริกา), Draghinomics (วิทยายุทธบาซูก้ายักษ์ในยุโรป), Freakonomics (podcast และหนังสือชื่อดัง), Pharmacoeconomics (เศรษฐศาสตร์ของยารักษาโรค), Shophousenomics (ie. เศรษฐศาสตร์ในห้องแถว) และ Thaksinomics (ทักษิโณมิกส์ในบ้านเรา)

น่าแปลกใจที่ยังไม่ค่อยมีคนเขียนเรื่อง “Buddhanomics” หรือแปลเป็นไทยคือ “เศรษฐศาสตร์ในมุมมองของพระพุทธเจ้า”  มองเผินๆ “เศรษฐศาสตร์” กับ “พุทธศาสนา” ดูเป็นสองคำที่มีความแตกต่างกันจนไม่น่าจะเอามาเขียนข้างกันได้  แต่ที่จริงแล้วทั้งสองมีหลักแนวคิดที่ต่อเติมกันได้ดีอย่างที่เราคาดไม่ถึง

บทความนี้จะชี้ให้เห็นถึงความเหมือนในความแตกต่างระหว่าง “เศรษฐศาสตร์” กับ “พุทธศาสนา”

สิ่งที่คล้ายคลึงกันระหว่างสองแนวคิดนี้คือการนำเสนอ “หลักปฏิบัติ” และ “หลักความคิด” ที่สามารถทำให้คนเรามีชีวิตที่ “ดี” ขึ้นท่ามกลางสิ่งต่างๆ ที่อยู่รอบตัวเรา

แนวคิดที่ว่าเศรษฐศาสตร์เป็นวิชาที่เกี่ยวกับการสร้างความมั่งคั่งของประเทศและการสร้างกำไรอย่างฟู่ฟ่าอย่างเดียวนั้นถือว่าเป็นการตีความที่ผิด  เพราะว่ารากฐานที่แท้จริงที่อยู่ในเกือบทุกอณูของวิชานี้คือ การมองว่าในโลกเรามีมนุษย์ที่ “rational” (นิยามจริงซับซ้อนกว่านี้มากแต่เอาง่ายๆ คือรู้เหตุรู้ผล) ซึ่งเป็นผู้ที่จะต้องตัดสินใจ “เลือก” ทางเลือกต่างๆ ที่ผ่านเข้ามาในชีวิตให้ดีที่สุดเพื่อที่จะ maximize utility ของเขา (คำว่า utility หรือ “อรรถประโยชน์” นั้นถูกตีความแบบกว้างๆ abstractๆ ไม่ได้แปลว่าความสุขเสมอไป)  นอกจากนั้นทฤษฎีทางเศรษฐศาสตร์ก็ไม่ได้เน้นว่ายิ่งผลิตมากๆ บริโภคมาก ๆ จะดีที่สุดเสมอไปอีกด้วย  ดังนั้นที่จริงแล้วแก่นแท้ของวิชานี้จะอยู่ที่การศึกษาพฤติกรรมมนุษย์เมื่อมนุษย์ต้องเผชิญหน้ากับทางเลือกต่างๆ ในชีวิตและต้องเลือกเส้นทางเหล่านั้นด้วยทรัพยากรที่มีจำกัดต่างหาก

ในขณะเดียวกัน แก่นแท้ของพุทธศาสนานั้นก็ไม่ได้เกี่ยวกับแค่การสอนให้คนเราอดอยาก (น่าประหลาดที่มีคนตะวันตกจำนวนไม่น้อยที่คิดเช่นนี้) ให้เราใช้ชีวิตอย่างติดดินสุด ๆ หรือให้คนเราประหยัดอย่างเกินไปเหมือนกัน  พุทธศาสนาที่ผมเข้าใจไม่ได้สั่งสอนให้คนบริโภคให้น้อยที่สุดเท่าที่จะทำได้  (และพระพุทธเจ้าท่านก็ได้ทดลองอดอยากให้พวกเราเห็นแล้วด้วยว่ามันไม่เวิร์ค!)

ที่จริงแล้วคำสอนหลักๆ ของพุทธศาสนากลับจะเป็นการสอนให้คนเราใช้ชีวิตอย่างไรให้ไม่ทุกข์ต่างหาก  หากมองจากมุมมองเศรษฐศาสตร์คำสอนเหล่านี้เป็นการชี้ให้เห็นวิธีการ
บริโภคชีวิตอย่างไรให้ถึงจุดที่พอและไม่ทุกข์   พูดง่าย ๆ ก็คือ…ด้วยสิ่งที่เรามีในชีวิตและสถานการณ์ต่างๆ ที่ผ่านเข้ามา เราจะเลือกเส้นทางไหนถึงจะลดความทุกข์ได้มากที่สุดนั่นเอง

“ทางสายกลาง” กับการบริโภคสุด optimal

พระพุทธเจ้าท่านสมควรได้รับรางวัลโนเบลด้านเศรษฐศาสตร์เป็นคนแรก (เสียดายอัลเฟรด โนเบล ยังไม่เกิด)  เพราะว่าท่านน่าจะเป็นผู้ที่ค้นพบ Law of Marginal Diminishing Utility และวิธีหาหลักการบริโภคที่ optimal ที่สุดให้กับมนุษย์ได้เป็นคนแรก

ในวิชาเศรษฐศาสตร์ หลักเกณฑ์ยอดนิยมในการหาปริมาณในการผลิตและการบริโภคที่ดีที่สุดนั้นมักจะมาจากการเทียบสองสิ่งที่เรียกว่า:

• MB = marginal benefit (ผลดีที่ได้จากการผลิต/บริโภคสิ่ง ๆ หนึ่งเพิ่มขึ้นอีกหนึ่งหน่วย…MB มีหน่วยเป็นเงิน)
• MC = marginal cost  (ผลเสีย/ค่าใช้จ่าย ที่ได้จากการผลิต/บริโภคสิ่ง ๆ หนึ่งเพิ่มขึ้นอีกหนึ่งหน่วย…MC มีหน่วยเป็นเงิน)

ในกรณีที่ทั้งชีวิตเรามีสิ่งให้บริโภคแค่สิ่งเดียว…เมื่อ MB = MC แปลว่าเราได้ผลิต/บริโภคของบางอย่างมามากพอถึงจุดที่ optimal ที่สุดแล้ว (ถ้าไม่เชื่อผม ลองนึกดูนะครับว่าถ้าเราผลิต/บริโภคถึงจุดที่ MB>MC มันก็แปลว่าเรายังสามารถผลิต/บริโภคเพิ่มได้อีกโดยที่ MB ยังมากกว่า MC…ทำไมไม่ผลิตหรือบริโภคอีกหน่อยให้คุ้มที่สุด?….ในอีกสถานการณ์กลับกัน หากเรากำลังผลิต/บริโภคถึงจุดที่ MB<MC มันก็แปลว่าเราควรที่จะลดปริมาณการผลิต/บริโภคสิ่งๆ นี้เพราะว่าผลดีที่ได้จากการผลิต/บริโภค (MB) ของหน่วยที่แล้วมันไม่คุ้มกับค่าใช้จ่าย (MC) ของมัน)

ยกตัวอย่างในชีวิตจริงบ้าง…ในชีวิตประจำวันนั้นเรามี “เส้นทาง” ให้เราบริโภคกิจกรรมและสิ่งของเป็นล้าน ๆ เส้นทางในทุกวินาทีของชีวิตไม่ว่าจะเป็น การตัดสินใจกินข้าว หายใจ ดื่มน้ำเปล่า ดื่มน้ำผลไม้ อาบน้ำ ออกกำลัง กินโค้ก เลี้ยงลูก ไปทำงาน นั่งพัก ไปเที่ยว ฯลฯ   ด้วยทรัพยากรที่จำกัด (เวลา..เงิน แรงกาย แรงใจ)

รูปแบบการใช้ชีวิตที่ยอดเยี่ยมที่สุดคือรูปแบบที่สัดส่วนของ MB กับ MC ของแต่ละสิ่งของหรือกิจกรรมมันเท่ากันหมด (จะทำแบบนี้ได้ก็แปลว่าคุณต้องสามารถแปลประโยชน์และโทษให้เป็นเงินตราเพื่อนำมาเทียบกันให้หมดได้)

รูปด้านบนสื่อให้เห็นจุดที่เรียกว่า “โอ้ว้าว…เราได้มาถึงจุดบริโภคที่ยอดเยี่ยมที่สุดแล้ว”  จุดนี้อาจจะเป็นจุดหมายที่เรียกว่า “การนิพพาน” ในสาขาเศรษฐศาสตร์ก็เป็นได้…เพราะว่ามันยากเหลือเกินที่มนุษย์เราจะสามารถเปลี่ยนทุกความรู้สึกให้มาเป็นสกุลเงินเดียวกันและวิเคราะห์คำนวนได้อย่างแม่นยำในทุก ๆ ห้วงเวลาว่าเรากำลังบริโภคเส้นทางต่างๆ ในชีวิตได้อย่างดีที่สุดแล้ว

แต่อย่าเพิ่งสิ้นหวังนะครับชาวพุทธทั้งหลาย…

เพราะนี่คือจุดที่คำสอนหลัก ๆ ในพุทธศาสนาสามารถเข้ามาช่วยให้มนุษย์เรามีพฤติกรรมในการบริโภค/ผลิตที่ดีขึ้นได้!!

“มัชฌิมาปฏิปทา” หรือที่เรารู้จักกันว่า “ทางสายกลาง” นั้นสามารถช่วยให้มนุษย์ธรรมดาอย่างเรา ๆ พอที่จะเข้าใกล้จุด optimal ด้านบนได้อยู่บ้าง

จริง ๆ แล้ว “มัชฌิมาปฏิปทา” มีหลายความหมาย  แต่หนึ่งในความหมายคือ เราควรจะรู้จักประมาณ ไม่ควรมีพฤติกรรมสุดโต่ง เอาแต่พอดี  ซึ่งความหมายนี้มีความสอดคล้องกับคอนเซ็ปต์ MB กับ MC ด้านบนอย่างดีเยี่ยม

ลองนึกดูว่าสมมุติเราอยู่ดี ๆ เกิดสำนึกขึ้นได้ว่าเราทำงานหนักมากเลยในช่วงอาทิตย์ที่ผ่านมา…ทำงานหนักมากเสียจนอีกหนึ่งชั่วโมงของการทำงานต่อไปจะทำให้สัดส่วน MB/MC ของการทำงานเริ่มไม่คุ้มแล้วเมื่อเทียบกับสัดส่วน MB/MC จากการพักผ่อน…

นั่นก็คือ ที่ผ่านมาชีวิตเราสุดโต่งเกินไป ทำงานมากเสียจนเลยจุดที่ “คุ้ม” ไปแล้วนั่นเอง

ในทางกลับกัน สมการข้างบนอาจจะกลับข้างก็เป็นได้ ยกตัวอย่างเช่น เวลาเศรษฐกิจดี งานดี รายได้ดี  การที่สัดส่วน MB/MC จากการทำงานมันจะเพิ่มขึ้นมามากกว่าสัดส่วน MB/MC จากการพักผ่อนก็เป็นไปได้ในชีวิตจริง  อีกทั้งยังมีงานวิจัยหลายชิ้นพบว่าเวลาเศรษฐกิจดีขึ้นสุขภาพคนแย่ลง ออกกำลังน้อยลงก็มี

แล้วจะทำอย่างไรดีเมื่อสัดส่วน MB/MC ไม่เท่ากันระหว่างสองกิจกรรมในสมการด้านบน  ทั้งหลักเศรษฐศาสตร์และมัชฌิมาปฏิปทาเห็นตรงกันและบอกให้คนเราบริโภคการทำงานให้น้อยลงและหันไปบริโภคการพักผ่อนมากขึ้น  ทำเช่นนั้นสักพักแล้วสัดส่วน MB/MC ของทั้งสองกิจกรรมก็จะกลับมาเท่ากันได้

***สำหรับคนที่สงสัยว่าทำไมคนเราบริโภคเยอะ ๆ ไปเรื่อย ๆ หรือทำไมการมีเงินมากขึ้นเรื่อย ๆ ถึงไม่ดีที่สุด  คำตอบอยู่ที่กฎของเศรษฐศาสตร์ที่ชื่อว่า Law of Diminishing Marginal Utility ที่บอกว่าการผลิตหรือการ enjoy กิจกรรมหรือวัตถุนั้นจะให้อรรถประโยชน์กับเราได้ด้วยอัตราที่น้อยลงเรื่อย ๆ  คล้าย ๆ กับการที่เราไปกินบุฟเฟ่ต์ เราได้ความสุขจากการกินจานถัด ๆ ไปน้อยกว่าการกินจานแรก ๆ มาก  และเราจะหยุดกินเมื่อเรารู้สึกแล้วว่ากินคำต่อไปแล้วเริ่มทุกข์มากกว่าสุข  อีกหนึ่งตัวอย่างคือเวลาเราดื่มน้ำอัดลมเวลากระหาย อึกแรกรู้สึกชื่นมื่นมากกว่าอึกท้ายขวดมาก***

Utility Function ชาติภพ และการไปสู่นิพพาน

การที่เราจะสามารถกำหนดรูปแบบของการบริโภคในชีวิตประจำวันให้มัน optimal ที่สุดอย่างด้านบนนั้นมีความจำเป็นที่เราจะต้องทราบลักษณะของ utility function ของเรา (ว่าเราได้ utility มาเพราะเหตุใด ต้องบริโภคอะไรเท่าไหร่ ในอัตราใด) และต้องรู้ด้วยว่ามีทางเลือกใดบ้างที่เปิดกว้างให้เราเลือกได้ในทุก ๆ ห้วงเวลา  ไม่เช่นนั้นเราจะคำนวนไม่ได้เลยว่าสัดส่วนการบริโภคกิจกรรมต่างๆ ที่สามารถทำได้ในขณะนี้มันดีที่สุดแล้วหรือยัง

หลายคนคงคิดออกได้ง่าย ๆ ว่าชีวิตที่ดีน่าจะมีองค์ประกอบหลัก ๆ เช่น สุขภาพที่ดี อาหาร ที่อยู่อาศัย เครื่องนุ่มห่ม ครอบครัว เป็นต้น  แต่การที่เราจะเข้าใจ utility function ของเราได้อย่างครบถ้วนที่สุดนั้นน่าจะเป็นอะไรที่ยากมาก ๆ แถม utility function นั้นอาจเปลี่ยนไปได้ทุก ๆ วินาที ทุก ๆ ครั้งที่เราอารมณ์บ่จอย ทุก ๆ ครั้งที่เราป่วยก็เป็นได้

ผมมองว่าพระพุทธเจ้าท่านก็เข้าใจว่าการที่คนธรรมดาจะสามารถ “ตรัสรู้” utility function ได้ด้วยตัวเองมันลำบากและอาจจะเหลือล้นเกินปัญญาและข้อจำกัดของมนุษย์ธรรมดาอย่างเรา ๆ มิหนำซ้ำ การ maximize utility อาจไม่ใช่คำตอบที่แท้จริงของชีวิตด้วยซ้ำไป

ผมมองว่าการที่พระพุทธเจ้าท่านพยายามให้พวกเราละกิเลสตัณหาที่ทำให้เกิดการกระวนกระวายใจและทุกข์นั้นเป็นการ simplify โจทย์ชีวิตอันยุ่งเหยิงโจทย์นี้

ท่านคิดว่าเราไม่จำเป็นที่จะต้องพยายามรู้ถึงลักษณะของ utility function ก็ได้  แต่การให้มนุษย์ละกิเลสและเข้าใจคอนเซ็ปต์สำคัญ ๆ เช่น อนัตตา (ไม่มีอัตตา ไม่มีตัวตน) การปล่อยวาง ฯลฯ นั้นน่าจะทำให้มนุษย์เราก้าวไปข้างหน้าได้ดีกว่าพยายามกระเสือกกระสน maximize utility ของตัวเองในรูปแบบที่นักเศรษฐศาสตร์มักจะคิด

หากเราเชื่อในเรื่องของการกลับชาติมาเกิด จะมีอีกกี่ utility function ที่เราจะต้องพยายามเข้าใจในทุก ๆ ชาติ ? และจะมีอีกกี่ทางเลือกชีวิตให้เลือก ?  ขนาดเกิดเป็นมนุษย์มีสมองดีๆ ยังเข้าใจชีวิตลำบาก หากเกิดเป็นแค่แมลงตัวหนึ่งจะเข้าใจ utility function แบบแมลง ๆ และพยายาม maximize มันได้หรือ ?

นั่นก็อาจจะแปลว่าพุทธศาสนาเป็นสิ่งที่ทำให้โจทย์ชีวิตอันยุ่งเหยิง “ง่าย” ขึ้นจม  (ถึงแม้ว่าการละกิเลสตัณหาอาจจะฟังดูยากแต่ผมว่ามันยากเท่ากับการนั่งตรัสรู้ utility function ของตัวเองแน่ ๆ)

หรือมองในอีกแง่มุม คำสอนของพระพุทธเจ้าอาจจะเป็นการบอกใบ้ให้กับนักเศรษฐศาสตร์และคนรุ่นหลังว่าจงอย่าเสียเวลาพยายาม maximize utility ของตนเองเลย เพราะนอกจากจะเป็นไปไม่ได้แล้วยังอาจจะไม่ใช่สิ่งที่เราต้องการอีกด้วย คนเรายังไงก็หนีเกิดแก่เจ็บตายไม่ได้ หนีกฎแห่งกรรมไม่ได้ (อันนี้เป็น axiom นึงในพุทธศาสนา) เราไม่มีทางรู้ได้อยู่ดีว่าถึงแม้ว่าเราสามารถ maximize utility ของเราได้แล้วจริง ๆ รูปแบบการบริโภคที่ optimal ของเรามันจะไปกระทบคนอื่นและจะมามีผลต่อการชดใช้กรรมของเราแค่ไหน  ยิ่งคิดก็ยิ่งปวดหัว….

ยิ่งไปกว่านั้น….ตามหลักพุทธแล้วที่จริงแล้วไม่มีอะไรบนโลกนี้ที่เป็นของเรา ตัวเรานั้นไม่ใช่ของเรา utility function ของเราจริง ๆ แล้วก็ไม่ใช่ของ ๆ เรา  จะมาพยายาม maximize กันทำไม  สู้ทำตามลู่ทางที่ท่านวางไว้ไม่ดีกว่าหรือ ?

ในขณะที่แนวคิดแบบเศรษฐศาสตร์เสนอวิธีตอบโจทย์ชีวิตที่ยากเหนือมนุษย์ แนวคิดแบบพุทธศาสนาช่วยเสนอคำตอบที่สวยงาม เรียบง่าย และน่าจะอยู่ในเอื้อมมือของเราได้มากกว่า

นี่สินะที่สิ่งที่สมควรเรียกว่าเศรษฐศาสตร์ขั้นเทพ

buddhanomics ทางสายกลาง พระพุทธเจ้า ศาสนาพุทธ เศรษฐศาสตร์