ขณะนี้หมีขาวรัสเซียกำลังโดนซ้อม ทั้งราคาน้ำมันดิ่งเหว ทั้งค่าเงินป่นปี้ แถมยังโดนเตะซ้ำเข้าที่ชายโครงวันนี้ด้วยการที่ประธานาธิบดีสหรัฐฯ โอบามาประกาศว่าจะกลับมามีความสัมพันธ์ที่ดีขึ้นและปลดโซ่ตรวนทางการค้ากับประเทศคิวบาที่เคยทำให้สงครามเย็นระหว่างสหรัฐฯกับรัสเซีย “ร้อน” และเกือบทำให้เกิดการแลกหมัดนิวเคลียร์ขึ้นมาทันทีในปี 1962  มิหนำซ้ำยังจะมีการซ้ำเข้าที่เบ้าตาหมีขาวอีกทีเมื่อโอบามาลงนามการคว่ำบาตรปิดโลงรัสเซียรอบต่อไปในอาทิตย์นี้ (และมีข่าวฮือฮาบอกว่าลงนามไปแล้วด้วย)

ตอนนี้ทั้งโลกกำลังจับตามองชะตากรรมของเศรษฐกิจรัสเซียที่ค่าเงินรูเบิลร่วงลงมากว่า 50% จากช่วงกลางเดือนมิถุนายนปีนี้ (และหล่นลงมากว่า 20% ภายในวันเดียวเมื่อสองวันก่อน)  แม้ว่าธนาคารกลางรัสเซียจะได้พยายามสกัดการร่วงของรูเบิลไปแล้วด้วยการขึ้นดอกเบี้ยจาก 10.5% เป็น 17% ก็ตาม

เมื่อค่าเงินอ่อนปวกเปียกอย่างฉับพลันและรุนแรงอย่างไม่มีอะไรห้ามได้เช่นนี้ เป็นเรื่องปกติที่จะเกิดภาวะ “panic” ขึ้นกับทุกฝ่ายไม่ใช่แค่กับนักลงทุนเท่านั้น  ซึ่งล่าสุดชาวรัสเซียเองก็ได้เริ่มรู้สึกสัมผัสกับ “ภาวะรูเบิลไร้ค่า” นี้แล้วเมื่อราคาสินค้าทั่วไปเริ่มปรับตัวขึ้นอย่างกระทันหัน ร้านค้าเริ่มปรับราคาขึ้นรายวัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งธุรกิจต่างชาติยักษ์ใหญ่ที่ต้องคำนึงถึงความผันผวนของอัตราแลกเปลี่ยน เช่น แมคโดนัลด์ได้เริ่มปรับราคาขึ้น ในขณะที่บริษัท Apple ก็ได้ยกเลิกการขายสินค้าออนไลน์ให้กับผู้บริโภคในรัสเซียไปเรียบร้อยแล้ว

ต้องยอมรับว่าวิกฤตครั้งนี้ส่อแววแย่ค่อนข้างไวและสร้างความหวาดกลัวให้กับมีหลายฝ่ายจนถึงขั้นเริ่มมีคนหยิบยกประเด็นวิกฤตรัสเซียคราวที่แล้วเมื่อปี 1998 ขึ้นมาเปรียบเทียบกับวิกฤตคราวนี้ว่าอาจจะได้เห็นอะไรแย่ๆ ได้ในเร็วๆ นี้  บทความนี้จะสรุปสั้นๆ ในสี่หัวข้อ:

1. วิกฤตนี้เกิดขึ้นจากปัจจัยอะไร 2. อะไรคือจุดเสี่ยงของเศรษฐกิจรัสเซีย 3. บทบาทของศึกแย่งชิงเวทีโลกที่อยู่เบื้องหลังวิกฤตนี้ 4. ทางออกของปูติน

ที่มาของวิกฤตรูเบิล 2.0

ภาวะราคาน้ำมันโลกตกต่ำและการคว่ําบาตร (sanction) โดยสหรัฐฯและพรรคพวกเป็นสองปัจจัยหลักที่ทำให้เกิดวิกฤตในค่าเงินรูเบิล ส่วนผลกระทบต่อค่าเงินรูเบิลนั้นรูปด้านบนนี่ชัดมากจนแทบไม่ต้องบรรยาย

เศรษฐกิจรัสเซียนั้นเป็นที่รู้ๆ กันอยู่ว่าเดิมพันกับการค้าน้ำมัน  เพราะฉะนั้นมันไม่ใช่เรื่องแปลกที่เศรษฐกิจของประเทศที่ครึ่งหนึ่งของ budget รัฐบาลมาจากรายได้จากการขายน้ำมันจะโดนกระทบอย่างหนักเมื่อราคา Brent Crude ร่วงไปปิดตลาดที่ราคาต่ำกว่า 60 ดอลล่าร์สหรัฐฯต่อบาร์เรลเมื่อวันก่อน ซึ่งถือเป็นระดับที่ต่ำที่สุดตั้งแต่ปี 2009  (สำหรับผู้อ่านที่สงสัยว่าทำไมราคาน้ำมันตกฮวบ มันมีหลายเหตุผล ลองหาอ่านได้ที่นี่ครับ)

ผู้เขียนคิดว่าการปรับตัวลงของราคาน้ำมันครั้งนี้มันไม่ได้เป็นไปตามธรรมชาติขนาดนั้น หากแต่เป็นผลพวงมากจากการตั้งใจกดราคาลงโดย OPEC ที่ควบคุม supply ของน้ำมันโลกกว่า 40% รวมถึงเจตนาที่จะผลิตน้ำมันไปเรื่อยๆ โดยหลายฝ่ายและมาจากการเลือกจังหวะโต้กลับของสหรัฐฯ ซึ่งขณะนี้ผลิตน้ำมันได้เองในปริมาณที่มากที่สุดภายในรอบ 30 ปีที่ผ่านมา (รูปด้านบน) แถมยังบวกกับ Shale Gas Boom ในสหรัฐฯที่ล่าสุดนี้หลายคนเก็งไว้ว่าน่าจะเข้ามาเป็นปัจจัยสำคัญให้กับการพัฒนาเศรษฐกิจสหรัฐฯเองในอนาคต

ด้วยเหตุนี้สหรัฐฯเองจึงสามารถลด dependency ด้านพลังงานลงได้มากกว่าเดิมและมากกว่าเศรษฐกิจยักษ์ใหญ่เช่นประเทศจีนดังรูปด้านบน

ยิ่งไปกว่านั้นหมีขาวรัสเซียยังโดนซัดเข้าอีกหมัดจากการคว่ำบาตรโดยกลุ่มประเทศตะวันตกที่นำทีมโดยสหรัฐฯ เพื่อเป็นการสั่งสอนปูตินไม่ให้ก้าวร้าวเข้าไปอีกในการรุกรานยูเครนเมื่อต้นปีนี้  ซึ่งการคว่ำบาตรรอบหลังนี้มีผลทำให้บริษัทรัสเซียสามารถกู้เงินจากตลาดการเงินในต่างประเทศได้ลำบากแถมยังทำให้เกิด capital flight ที่เขาคำนวนมาแล้วว่ามีปริมาณกว่า $130 billion ที่ไหลหนีออกจากประเทศรัสเซียท่ามกลางความตึงเครียดของสถานการณ์ในยูเครน

ปัจจัยทั้งหมดนี้จึงเป็นต้นตอของปัญหาที่รัสเซียกำลังเผชิญหน้าอยู่ในขณะนี้  กราฟด้านบนจาก qz.com แสดงให้เห็นถึงความรุนแรงของปัจจัยเหล่านี้ว่ามันแก้ลำบากแค่ไหน เส้นสีน้ำเงินคืออัตราดอกเบี่ยธนาคารกลางที่แม้จะปรับสูงขึ้นเพื่อสกัดการขายรูเบิลทิ้งไปสูงถึง 17% (หวังให้คนซื้อ ruble ขาย usd เพื่อกินดอกเบี้ยที่สูงกว่าในรัสเซีย) แต่ก็ไม่สามารถโน้มน้าวให้ตลาดหันมาเห็นว่ารูเบิลนั้น undervalued อยู่ได้  เรียกได้ว่าเป็น “epic fail” ของธนาคารกลางรัสเซียได้เลยทีเดียวเพราะว่าการขึ้นดอกเบี้ยสูงขนาดนี้เวลาเศรษฐกิจกำลังฝ่อนั้นอาจเป็นการบีบคอตัวเอง

หมีขาวจะล้มหรือไม่?

หนี้รัฐบาลต่อ GDP เป็นอะไรที่คนชอบดูกันแต่ไม่ค่อยมีประโยชน์ในการดูนักสำหรับบางประเทศในบางเวลา  ของรัสเซียในขณะนี้ยังอยู่ในระดับที่ค่อนข้างต่ำเมื่อเทียบกับประเทศที่หนี้ล้นฟ้าเช่น สหรัฐฯและญี่ปุ่น  จากที่ผู้เขียนเคยวิเคราะห์ภาวะหนี้ซูโม่ว่ายังไงก็ไม่เจ๊งในเร็วๆ นี้เมื่อสองปีที่แล้ว (ที่นี่) คิดว่าประเทศจะเน่าไม่เน่ามันไม่ได้ขึ้นอยู่กับแค่ระดับหนี้ต่อ GDP อย่างเดียว  ที่สำคัญกว่าคือโครงสร้างเศรษฐกิจและสถาบันการเงิน รวมไปถึงโครงสร้างและลักษณะของหนี้ หนี้ญี่ปุ่นมากมายก็จริงแต่ไม่ค่อยเป็นหนี้กับต่างชาติแถมพิมพ์เงินกงเต๊กได้คล้ายๆ กับสหรัฐฯ จึงเป็นเหตุที่ทำไมซูโม่ยังไม่ล้มนั่นเอง

ที่เห็นว่าจะเป็นปัญหาใหญ่ได้ในกรณีนี้คือปัญหาความมั่นคงทางการเงินของบริษัทยักษ์ใหญ่ด้านพลังงานและธนาคารในรัสเซียที่เป็นประเภทสะเทินน้ำสะเทินบก กึ่งเอกชนกึ่งรัฐบาลที่อาจจะล้มและเป็นเหตุที่รัฐบาลจะต้องเข้าไปแบกรับกรรมในที่สุด ยกตัวอย่างเช่น บริษัทพลังงาน Rosneft นั้นกำลังประสบปัญหามากมายจากภาวะราคาน้ำมันดิ่งลงเหวและการคว่ำบาตรที่ทำให้บริษัทเหล่านี้กู้เงินระยะยาวจากต่างประเทศไม่ได้ดั่งใจถึงขั้นต้องขอความช่วยเหลือจากรัฐบาล  นอกจากนั้นบริษัทเหล่านี้ยังมีหนี้ในสกุลดอลล่าร์ (red flag เลยอันนี้) ที่จะต้องจ่ายภายในปี 2015 จำนวนกว่า $115 billion  บริษัท Rosneft นั้นเป็นแค่หนึ่งในอีกหลายบริษัทยักษ์ที่รัฐบาลรัสเซียมีส่วนถือหุ้นอยู่  หากบริษัทเหล่านี้ล้มจริงๆ มีการคำนวนแล้วว่ารัฐบาลรัสเซียอาจต้องเข้าไปอุ้ม bail out หนี้สกุลดอลล่าร์ที่รวมแล้วมีค่ากว่า $614 billion  ตัวเลขนี้ทำให้เงินสำรองที่ดูเหมือนจะสูง ($373 billion) ดูจิ๋วไปเลย..   แค่ในปีนี้รัสเซียก็ใช้เงินสำรองไปแล้วกว่า $87 billion เพื่อ defend สกุลเงินตัวเองอย่างน่าเศร้า

“ทองคำ” ในกราฟด้านบนอาจจะเคยเป็นอาวุธลับที่รัสเซียคอยเก็บสะสมและขุดเอาไว้ใช้เองในยามยาก แต่ขณะนี้ทองก็ท่าไม่ดีเช่นกัน  อาจจะเป็นไปได้ที่นักเก็งกำไรต่างชาตินั้นเห็นว่ารัสเซียอาจจะควักไม้นี้มาใช้ในเร็วๆ นี้จึงแห่กันชิงขายทองกันก่อนก็เป็นได้

ถ้าจะมีปัญหาใหญ่เกิดขึ้นก็คงเป็นรัสเซียที่จะเจ็บหนัก ไม่ใช่อย่างช่วงปี 1997-1998 ที่อะไรเจ๊งในไทยสามารถเด้งข้ามทวีปไปทำให้ประเทศอื่นเจ๊งกันได้อย่างฉับพลัน  จริงอยู่ที่โลกสมัยใหม่มีความเชื่อมโยงทางการเงินมากกว่าแต่ก่อน แต่สมัยนี้โลกเรามี exposure กับรัสเซียน้อยลง Janet Yellen ออกมาพูดวันนี้ว่าผลข้างเคียงจากวิกฤตในรัสเซียนั้นไม่น่าเป็นห่วงเพราะสหรัฐฯ ไม่ได้มีอะไรเกี่ยวโยงกับทรัพย์สินรัสเซียมากนัก  ถ้าจะให้เลือกประเทศที่เสี่ยงที่สุดคงจะเป็นประเทศที่เดิมพันกับราคาของสินค้าอย่างเดียวมากๆ แบบรัสเซีย

ศึกแย่งชิงอำนาจบทเวทีโลก

ผู้เขียนคิดว่าเบื้องหลังของความเคลื่อนไหวในตลาดนั้นแท้จริงคือการแย่งชิงอำนาจบนเวทีโลกระหว่างประเทศมหาอำนาจ  จะสังเกตได้ว่าพักหลังนี้รัสเซียค่อนข้างก้าวร้าวบนเวทีโลก หักหน้าโอบามาไม่เป็นชิ้นเป็นอันเมื่อคราวที่รัสเซียยกทัพเข้าไครเมียเมื่อต้นปี เหมือนเป็นการประกาศว่า “ข้าทำอะไรก็ได้”  ซึ่งเป็นการเย้อหยันอำนาจของสหรัฐฯ ผู้ที่มักจะทำหน้าที่เป็น “ตำรวจโลก”  นอกจากนั้นการคว่ำบาตรรัสเซียในรอบแรกๆ ที่สหรัฐฯนำทีมนั้นผู้อ่านคงยังจำกันได้ว่าผู้คนส่วนมากคิดว่ามันเป็นการคว่ำบาตรที่ค่อนข้างไร้พิษสง  ไม่มีเขี้ยวเล็บพอที่จะฟัดกับหมีขาวปูติน

แต่เมื่อราคาน้ำมันตกฮวบ เทรนด์พลังงานดูดีขึ้นมากในสหรัฐฯ และการคว่ำบาตรรอบหลังดูเหมือนจะได้ผลมากกว่าเดิม สหรัฐฯ จึงเห็นว่านี่เป็นโอกาสที่จะสามารถเปิดเกมรุกสั่งสอนหมีขาวได้ในเวลาที่หมีขาวอ่อนแอที่สุด   ตอนนี้ค่าเงินรูเบิลตก บริษัทยักษ์มีหนี้ดอลล่าร์จำนวนมาก เงินสำรองที่ดูเหมือนมากอาจจะไม่มากพอ ทองที่อุตส่าห์เก็บมาก็มูลค่าร่วง   จะให้เอาทองที่สะสมมาไป sell low ให้คนอื่นเขาซื้อก็เสียหน้ายังไงอยู่  หนี้ดอลล่าร์ที่เก็บมามากมายนี่ก็อาจเป็นแผนแยบยลที่สหรัฐฯ ลดดอกเบี้ยสมัยก่อนให้ต่ำน่ากู้  สุดท้ายค่าเงินรูเบิลโดนรังแก  หมีขาวจะเสียค่าโง่ลุงแซมก็คราวนี้

ทางออกของปูติน

ณ เวลานี้ที่รัสเซียกำลังโดนรุมเล่นงานอยู่ ปูตินมีทางเลือกไม่มาก

หนึ่งคือหวังลมๆ แล้งๆ ว่าราคาน้ำมันจะขึ้น หรือหวังว่าเพื่อนสหรัฐฯ จะโดนลูกหลงไปด้วยเมื่อตัวเองตาย (ไม่น่าจะดี)

สองคือหวังพึ่งจีน โดยหวังว่าจีนจะไม่ปล่อยให้รัสเซียล่ม เพราะถ้าล่มแล้วจีนอาจจะตกอยู่ในสถานการณ์โดนรุมกัดอย่างที่รัสเซียโดนอยู่เช่นกันในอนาคตเมื่อจีนถูกสหรัฐฯ เอาเปรียบ

แต่ผู้เขียนคิดว่าจีนน่าจะทำเฉย จีนเองจะยืนอยู่ข้างๆ หมีขาวแต่คงไม่ทำอะไรมากนัก  จีนก็คือจีน มีประวัติศาสตร์ที่สับสนและกึ่งหวานกึ่งขมกับประเทศรัสเซีย มีความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจอย่างมหาศาลกับสหรัฐฯ และยังเป็นประเทศที่มีความต้องการด้านพลังงานสูงมากที่สุดประเทศหนึ่ง แน่นอนจีนจะได้ผลประโยชน์จากราคาน้ำมันที่ต่ำลง  แถมหลังๆ ความสัมพันธ์กันสหรัฐฯก็ดีขึ้นอย่างไม่น่าเชื่อหลังจับมือกันเรื่อง climate change  เพราะฉะนั้นการต่อกรกับสหรัฐฯ ทั้งทางตรงและทางอ้อมในเวลานี้จึงไม่ใช่เป้าหมายของจีน

รัสเซียคงจะได้เห็นจีนยืนเฉยๆ เหมือนที่ตัวเองเคยยืนเฉยๆ ปล่อยทหารจีนตายไปเป็นแสนๆ เมื่อสมัยสงครามเกาหลีก็คราวนี้

ทางออกที่สามของรัสเซียคือการยอมในเรื่องยูเครน  ซึ่งจะขึ้นอยู่กับการวางตัวของปูตินว่าจะยังมาไม้แข็งเหมือนอยู่เหมือนเดิมหรือไม่  เมื่อเห็นเศรษฐกิจตัวเองย่ำแย่ขนาดนี้แล้วจะยังปากแข็งบอกว่าบริษัทยักษ์ใหญ่ไม่มีปัญหาอยู่หรือเปล่า จะยังผลิตน้ำมันอย่างไม่ยั้งอย่างที่เอ่ยไว้อยู่หรือไม่ และจะยังยืนยังว่าจะไม่ทำ capital control แน่นอนอย่างที่เคยพูดไว้หรือไม่

เวลานี้จึงถือได้ว่าเป็น “defining moment” ของปูตินหลังจากที่ได้ปกครองรัสเซียมากว่า 15 ปีว่าจะเลือกเป็นผู้นำแบบไหนที่ลูกหลานชาวรัสเซียจะจดจำเอาไว้

ผู้เขียนคิดว่าทางออกน่าจะอยู่ที่การยอมในเรื่องยูเครนนิดนึงเพื่อคลายความตึงเครียดของสถานการณ์ลง และไม่ควรทิ้งทางเลือกในการทำ capital control (ที่อาจจะเวิร์กหรือไม่เวิร์กก็ยังไม่ทราบ) เพราะว่าเศรษฐกิจที่ย่ำแย่ รูเบิลที่ไร้ค่า ความเสี่ยงจาก hyperinflation ราคาน้ำมันที่ดิ่งเหว และหนี้สกุลดอลล่าร์ที่มีจำนวนมหาศาลนั้นไม่ใช่สิ่งที่ปูตินควรเอาไปเสี่ยงในเกมส์อำนาจส่วนตัว  ขณะนี้โอกาสที่ประเทศอื่นๆ จะช่วยกันล้มสหรัฐฯ ได้นั้นยังทำได้ลำบากมาก อำนาจทหารของสหรัฐฯ และการเงินก็ยังเป็นที่หนึ่ง แนวโน้มพลังงานสหรัฐฯ ตอนนี้ดูดีขึ้นมาก น้ำมันโลกส่วนมากก็ยังค้าขายกันด้วยเงินดอลล่าร์ที่สหรัฐฯ พิมพ์เองได้

ในขณะที่โอบามากำลังจะลงนามเริ่มการคว่ำบาตรอีกรอบอาทิตย์นี้เพื่อส่งรัสเซียลงเหวให้ลึกลงไปอีก หากปูตินเลือกทางออกในสถานการณ์ยูเครนได้ดีพอสมควรอาจจะยังได้รับการยอมรับจากประชาชนชาวรัสเซียว่าไม่ถึงขั้นเป็นผู้นำขี้แพ้และยังอาจจะสามารถชะลอภาวะเงินรั่วไหลได้ชั่วขณะ  แต่หากปูตินจะยังคงความก้าวร้าวและตัดสินใจจะใส่เกียร์เต็มร้อยสู้ตายกับสหรัฐฯ ด้วยการเพิ่มกำลังทหาร เศรษฐกิจโลกคงผันผวนอย่างหนัก

คำถามสำคัญคือ ผู้ชายอย่างปูตินจะยอมก้มหัวให้กับสหรัฐฯและพรรคพวกได้จริงๆ หรือ

ปูติน รูเบิล วิกฤต วิกฤตรัสเซีย สหรัฐฯ เศรษฐกิจ เศรษฐศาสตร์